Hoe kun je als kunstenaar autonoom en tegelijkertijd geëngageerd zijn? Dat onderzoekt kunstenaar Lorelinde Verhees tijdens haar residency in Gastatelier Leo XIII. Vier maanden lang woont en werkt zij in het atelier in Tilburg. Op zoek naar het meest persoonlijke in zichzelf, en toch altijd open voor de wereld.
Het kunstenaarschap kan een nomadisch bestaan zijn, weet Verhees. Als kunstenaar ben je veel in beweging, steeds weer op een nieuwe plek, op reis voor een tentoonstelling of residency. Lange tijd had ze bovendien geen eigen atelier. ‘Het is voor mij daarom extra belangrijk om vooral thuis te zijn in mijzelf’, zegt ze.
Voor haar residency in Gastalier Leo XIII, een kunstenaarsinitiatief dat jonge kunstenaars de ruimte biedt om gedurende een periode van vier maanden hun werk en kunstenaarschap verder te ontwikkelen, is zij gekoppeld aan kunstfilosoof Aukje van Rooden. ‘We hadden meteen een goede klik’, zegt Verhees. Regelmatig spreken de twee elkaar over hun werk, en hun gedeelde interesse in de verhouding tussen engagement en autonomie.
Een belangrijke tekst in hun gesprekken is een fragment uit de filosofische roman Aldus sprak Zarathoestra van Nietzsche. ‘In het verhaal hoort de hoofdpersoon Zarathoestra een stem die hem vraagt zich uit te spreken, zichzelf open te breken’, vertelt Verhees. ‘Een voor hem onmogelijke opgave, omdat het vraagt om het openbreken van zijn autonomie. De passage heet Het stilste uur en gaat over het opzoeken van het diepste, meest persoonlijke. Als je dat naar buiten brengt breekt er iets open en ontstaat de mogelijkheid om met anderen in contact te treden. Het persoonlijke vormt zo een brug naar het universele’.
‘Om het persoonlijke te vinden moet je jezelf soms terugtrekken’, zegt Verhees. ‘Maar uiteindelijk wil ik de waarde van deze residency delen met het publiek, zowel regionaal als landelijk’. Uitwisseling staat voor haar centraal, en in het atelier is dan ook een verzameling te vinden van kranten, tijdschriften, foto’s, boeken en andere voorwerpen die Verhees zelf heeft gevonden of die zij van anderen heeft gekregen. Daarnaast komt ook eerder door haarzelf gemaakt werk steeds weer terug. Ze bewerkt en verwerkt het binnen een andere context en vormt zo nieuwe verbanden en betekenissen.
Verhees studeerde fotografie aan de Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost in Breda en ‘s Hertogenbosch en behaalde daar vervolgens haar master in Fine Art. Ze is geïnteresseerd in de werking van het medium fotografie en haar werk is vaak autoreferentieel: het reflecteert op het eigen medium. ‘Ik toon de goocheltruc, maar toon tegelijkertijd de schoonheid van de truc, het medium zelf’, zegt Verhees. De objecten, foto’s en teksten waarmee ze werkt, combineert ze uiteindelijk vaak in een installatie waarin objecten en representaties nieuwe verbanden aangaan. ‘Het werken met tactiele materialen is belangrijk voor mij’, zegt Verhees. ‘Het object wordt een handreiking, een koppelstuk om met anderen en de wereld om mij heen in contact te zijn’.
Een relatief nieuwe ontwikkeling binnen haar praktijk is het schilderen op kranten. In haast kalligrafische letters schrijft ze op foto’s en artikelen. Verhees creëert hiermee een nieuwe laag die betekenis zowel verhult als onthult. Op deze manier voegt ze een verhalend element toe aan haar werk, waarbij het niet zozeer gaat om de inhoud van een specifiek artikel, als wel om de symboolfunctie daarvan. Het artikel is voor haar de weergave van een bepaalde tijd en het nieuws in het algemeen.
Een van de beschilderde krantenfoto’s die Verhees op de grond in het atelier heeft neergelegd is die van Ruby, een nachtclubdanseres en de centrale figuur in de zogenoemde Rubygate rondom Berlusconi. De voormalig premier van Italië werd verdacht, en later vrijgesproken, van machtsmisbruik en seks met een minderjarige. De foto is door Verhees voorzien van een zich herhalend patroon in waterverf en ligt op een shawl waarop zich bloem- en bladpatronen herhalen. ‘Ruby heeft een symboolfunctie gekregen voor vrouwen in dit soort posities, dicht bij de macht’, zegt Verhees. De foto is een van de elementen waarmee zij in haar werk de geschiedenis van de positie van de vrouw onderzoekt.
Het valt mij op dat het voor mannen natuurlijk lijkt om te opereren in netwerken en elkaar verder te helpen. Ik denk dat wij daar als vrouwen wat van kunnen leren. Ik vind het dan ook belangrijk om mezelf steeds af te vragen wat ík kan doen. Hoe ik mijn netwerk kan inzetten om andere vrouwen professioneel verder te helpen’.
In de kunstwereld zijn vrouwen onvoldoende gerepresenteerd, vindt Verhees. Zelf geeft ze les op de kunstacademie en ziet een groot verschil tussen de academie en het werkveld na afstuderen. ‘Op de academie is het merendeel van de studenten vrouw’, zegt zij. ‘Maar na afstuderen lijkt het veel vrouwen toch niet te lukken om als professioneel kunstenaar verder te gaan. Nog steeds bestaat de kunstwereld voor zeventig à tachtig procent uit mannen. In groepsexposities ben ik regelmatig een van de weinige, of de enige vrouw. Het valt mij op dat het voor mannen natuurlijk lijkt om te opereren in netwerken en elkaar verder te helpen. Ik denk dat wij daar als vrouwen wat van kunnen leren. Ik vind het dan ook belangrijk om mezelf steeds af te vragen wat ík kan doen. Hoe ik mijn netwerk kan inzetten om andere vrouwen professioneel verder te helpen’.
Een van Verhees’ voorbeelden in deze is schrijver Anaïs Nin, wiens journals Verhees heeft meegenomen naar het gastatelier. ‘Nin beweegt zich in haar teksten vloeiend van het subjectieve naar het objectieve. Ze heeft een vrije manier van uitdrukken en een inzicht in de menselijke psyche die mij enorm aanspreekt. Ze was nauw betrokken bij de kunstenaars om haar heen en probeerde hen altijd vooruit te helpen’, zegt Verhees.
Een van de manier waarop Verhees dit zelf hoopt te doen is door aan het einde van haar residency in Gastatelier Leo XIII een online markt te organiseren. Vijf procent van de verkoop van werken die door haar zijn gemaakt, zal ten goede komen aan het door haar opgerichte Lioness Trust Fund. ‘Met de nadruk op trust’, zegt Verhees. De bedoeling is dat het een fonds voor microfinanciering wordt, waar actief werkende kunstenaars eenmalig een kleine bijdrage uit kunnen ontvangen. Het is een van de manieren waarop Verhees een brug probeert te slaan tussen autonomie en engagement.
Ik wil mijn stem laten horen en kritiek kunnen leveren, maar daarbij wel met een oplossing of alternatief te komen.
‘Ik zie mezelf als geëngageerd mens en vind het belangrijk om mee te praten, de mensen in de lokale politiek op te zoeken bijvoorbeeld en hen te laten weten wat wij als kunstenaars nodig hebben. Ik wil mijn stem laten horen en kritiek kunnen leveren, maar daarbij wel met een oplossing of alternatief te komen’. Is ze een activist? ‘Ik zie mezelf niet als activist, maar zie ook niet veel in de traditionele vorm van de autonome kunstenaar, het genie dat op een sokkel wordt gezet. Ik geloof in dialoog en samenwerking.
De residency van Lorelinde Verhees zal resulteren in een korte film die in het gastatelier wordt opgenomen in samenwerking met kunstenaar en filmmaker Raquel Vermunt, Leo’s Markt (Instagram) en het Lioness Trust Fund. Links zijn later te vinden op de website van Gastatelier Leo XIII. Op een later moment verschijnt een special issue van Collateral, samengesteld door Aukje van Rooden en Lorelinde Verhees. Collateral is een online peer reviewed journal over esthetiek en filosofie.
Auteur: Merle Smeets