Tekst: Linda Köke
Liza Voetman onderzoekt hoe in een Post-Coronasamenleving een nieuwe betekenis gegeven kan – of moet – worden aan het multi-interpretabele begrip ‘internationalisering’. Welke gevolgen heeft de pandemie op de betekenis en rol van residentieplekken in de provincie Noord-Brabant gekregen? In haar onderzoek, dat Liza de afgelopen maanden uitvoerde en online publiceerde als open onderzoeksplatform, zoekt ze antwoord op de hoofdvraag: Welke waarden dragen bij aan een gemeenschappelijke internationaliseringsdefinitie voor en door Brabantse AIR’s en hoe verworden deze waarden tot grondleggers van het individuele en collectieve handelen nu en de komende jaren (na COVID-19)? In een afsluitende bijeenkomst op 9 juni 2021 met de Brabantse betrokkenen die aan het onderzoek bijdroegen wordt gezocht naar een antwoord op deze vraag als conclusie van het onderzoek.
‘Internationalisering impliceert de verbinding van verschillende gedachtestromen, een fundamenteel basisprincipe voor rechtvaardigheid,’ aldus Liza’s eigen definitie. ‘Juist om de fundamenten van een plek elders te kunnen begrijpen (en daarmee ook de eigen plek in perspectief te zien), in de woorden van Jeanne van Heeswijk, is deze deling of kennisneming van elkaars strategieën van belang: zo ook op een grond (fysiek, elders). Enerzijds kun je verschil achter je laten, anderzijds zie je verschil op tafel liggen, waarvan je leert. Het punt waarop dit kan steunt op gelijkheid. Daarnaast is internationalisering een onvermijdelijke realiteit, vastgebakken aan de kunst als zodanig. Tegelijkertijd is het niet overal, in alle lokale contexten, gelijk voor handen. De wortels ervan zijn scheef. Internationalisering is het actief stellen van vragen en het eerlijk zijn naar het perspectief vanuit waar jij zelf, of als plek, handelt. De wereld, ook van de kunst, is niet lineair te benaderen. Internationalisering werpt de blik terug naar jezelf, en legt, om Hicham Khalidi te parafraseren, blind spots bloot. Internationalisering is een werkwoord. Een inter-actie. Het is een meerzijdige wederkerigheid. Niet passief, maar onderhoudend, iets dat zich laat associëren met een vriendschap.’
Internationaliseringsdefinities binnen het gesprek
De deelnemers aan het gesprek kennen ook elk hun eigen definitie toe aan het begrip internationalisering, waarmee het gesprek opent. ‘Internationalisering is voor mij een vorm van samenleving en een van de hoogste vormen van democratie,’ noemt Ranti Tjan, directeur bij Sundaymorning@EKWC in Oisterwijk. ‘Het is een manier waarop je met elkaar in gesprek kan gaan. Iedere keer als het afwezig is, merk je pas hoe leeg het leven kan zijn.’ Lex van Lith (Make Eindhoven) ervaart het thema dichtbij huis: ‘Eigenlijk speelt internationalisering zich ook om de hoek af. Als Nederlanders hebben we allemaal een heel andere achtergrond; juist die rijkdom is bijzonder. Het is een constant proces is door de corona ook niet gestopt.’ Heidi Vogels (TransArtists | DutchCulture) definieert internationalisering door het stellen van kaders: ‘Je trekt een lijn vanuit waar je kunt werken, wat een uitwisseling van verschillende praktijken mogelijk maakt. Door te kaderen wordt tussenruimte geschapen, waarin je diverse richtingen op kunt kijken. Residenties bieden dat kader waarin die ruimte ontstaat. Daar zit vrijheid en koestering in.’
Waarden binnen internationalisering
Het onderzoek naar internationalisering neemt enkele vraagstukken als leidraad: ‘(trans)lokaliteit, inclusie, ecologie, globalisering en digitalisering, evenals ook autonomie. Door het begrip te verbinden, kan er denk ik mee worden gewerkt. Niet als doel om tot ‘internationaliseren’ te komen, maar als proces zelf. ‘Internationaliseren’ is geen doel an sich.’ In het gesprek worden deze en de volgende waarden ook genoemd door de deelnemers.
Ten eerste kan een open houding als tool in residenties worden ingezet om internationalisering te bewerkstelligen. Marjolein van de Ven (conservator bij Stedelijk Museum Breda) ziet ‘beleid als middel en niet als leidraad; het kan je bewust maken van hoe dingen in elkaar zitten en moet meer gebruikt worden om een open houding te houden.’ Deze open houding wordt gevoed door nieuwsgierigheid, een waarde die in de artistieke bijdrage van kunstenaar Puck Kroon sterk aanwezig is. ‘Ik ben mijn bijdrage vanuit nieuwsgierigheid aangevlogen. Tegelijk heb ik de nadruk van het internationaliseren verschoven naar het internaliseren: het eigen maken van iets en jezelf met een open houding positioneren tot datgene wat zich aandient.’
Ook kunstenaar Bo Stokkermans maakt het thema klein en brengt het naar de persoonlijke sfeer, een belangrijke waarde in de residenties. ‘De menselijke maat voor mij was voor mij belangrijk. Het is niet alleen mijn gebaar, maar ons gebaar. Ik benader het thema internationalisering meer vanuit collectiviteit: niet iets wat voorbij het individu gaat, maar wat voortkomt uit die individuele posities en de verantwoording daartoe, ook wanneer je de rol van de ander aanneemt.’ Het persoonlijk contact is een waarde die op veel manieren in het gesprek terugkeert. Ranti Tjan: ‘Internationalisering kan alleen als je op een open manier een gesprek voert en samen met elkaar aan tafel zit. Dan leg je veel makkelijker contact. Voor mij is de basis van internationalisering het persoonlijk contact met mensen. Zo kom je verder en kun je een rechtvaardige samenleving opbouwen.’ Henri Broeren (Willem Twee Den Bosch) deelt deze mening en benoemt hoe dit effect had in Corona-tijd: ‘Ik heb me het afgelopen jaar zeker heel afgesloten gevoeld. Om precies diezelfde reden heb ik geen contact gelegd via de digitale snelwegen. Als je persoonlijk kennis maakt, vindt pas echt een goed gesprek plaats.’
Daarnaast kennen de deelnemers solidariteit als centrale waarde binnen het internationaliseren van residenties. Marjolein van de Ven benoemt solidariteit als ‘heel belangrijk, vooral in tijden dat het lastig gaat. Het verenigen kan je sterker maken en meer opleveren op kennisgebied. Sommige van de residenties gaven aan samen te willen werken met lokale musea, maar ervoeren een drempel. Ik ben benieuwd of er nu verandering in gaat komen; gaat de komende periode daar effect op hebben en hoe kunnen we elkaar versterken?’
Inclusie is een actueel thema in de kunstwereld, dat ook zijn weerspiegeling vindt in Brabantse residenties, vooral in relatie tot translokaliteit. ‘Je hoeft niet over de grenzen te reizen om internationalisering te bereiken,’ zegt kunstenaar Hemaseh Manawi Rad. ‘Het is dubbel om vanuit andere landen deelnemers hierheen te halen, terwijl binnen ons land ook veel culturen en achtergronden aanwezig zijn.’ Ranti Tjan legt daarbij de rol bij de deelnemer: ‘Ik ben tegen uitnodigen; iemand moet op eigen initiatief binnenkomen.’ Roos van den Oetelaar (Grafisch Atelier Den Bosch): ‘Internationalisering speelt zich ook af in het verlengde van globalisering. Het zijn thema’s die hoog op de agenda staan.’
Tot slot is agentschap een belangrijke waarde, die aangedragen wordt door Heidi Vogels. ‘Als residentieplek heb je agency, of agentschap. Je bent je bewust van je positie en draagt een politieke verantwoordelijkheid tegenover de wereld waartoe je je verhoudt. Je draagt iets bij en hebt daar een verantwoordelijkheid in het grotere geheel.’ Ook Roos van den Oetelaar draagt deze waarde: ‘Ik vind dat je ook de verantwoordelijk hebt om geen oppervlakkige keuzes te maken.’
Het Brabantse residentielandschap na Covid-19
Deze waardes maken duidelijk waar de deelnemers belang aan hechten als wordt gesproken over internationalisering in Brabantse residenties. Maar hoe zijn deze waarden specifiek in een Post-coronasamenleving te duiden?
Lex van Lith: ‘Corona is internationalisering bij uitstek. Iedereen zit met hetzelfde probleem. We denken collectief na over hoe nu verder te gaan. Door de verschuiving naar de online wereld is er makkelijker internationaal contact te leggen, maar ook de onderlinge verbondenheid is opmerkelijk. Ik denk dat er definitief iets veranderd is.’ Roos van den Oetelaar plaatst een kritische noot bij deze opmerking: ‘De online ontmoeting kun je op geen manier vergelijken met een echte ontmoeting. Naast hard- en software is het internet ook wat tussen de mensen zich afspeelt. Er zit veel potentie in de ruimte tussen de mensen in.’ Marjolein van de Ven benoemt de flexibiliteit van organisaties gedurende het afgelopen jaar: ‘In Coronatijd moet je als organisaties veel dingen heel anders doen dan je gewend bent. Voor kleinere organisaties, zoals het gros van de Brabantse residenties, was het pittig om het programma draaiende te houden. Maar zij konden door hun flexibiliteit juist doorgaan met hun programma, omdat zij het op andere manieren aanpakten. Ik denk dat dat een heel grote waarde is. Daarnaast merk je pas in Coronatijd hoe belangrijk het culturele netwerk binnen een stad is.’
Tot slot benoemen de deelnemers de Brabantse component in de opsomming. Ron Dirven (Van Goghhuis Zundert) ziet ‘Brabant als een tussenland, tussen de randstad en tussen België. Dat maakt Brabant ook heel geschikt voor internationalisering. Er heerst hier een pioniersgeest, waardoor die internationaliseringsgeest hier ook extra op z’n plek is.’ Henri Broeren vult aan: ’In de muziekwereld is er al lang een hechte community. Ik zou willen pleiten voor het versterken van het netwerk wat jullie hebben. Het is belangrijk dat je met regelmaat bij elkaar komt; dan kom je dingen tegen waarin je elkaar kan versterken: niet alleen op nationaal, maar ook op lokaal niveau.’
Alle deelnemers aan het gesprek dragen de waarden van het Brabantse cultuur- en residentieveld uit op hun eigen manier in hun individuele organisaties. Collectief vormen deze organisaties samen de bouwstenen die de Brabantse residenties zo’n unieke positie in het Nederlandse en internationale veld geven: een positie die in de toekomst, juist ook na Corona, sterker dan ooit kan worden.
Juni 2021
Het volledige onderzoek is chronologisch te raadplegen via onderzoeksplatform https://airbrabant.nl/research-project/onderzoekinternationalisering/
Dit onderzoek wordt ondersteund door het Mondriaan Fonds.
